Vihuela
Według aktualnej wiedzy nie można wciąż powiedzieć z dużą precyzją kiedy i gdzie pojawiły się viole, czy raczej wcześniejsze – viele, ale wiadomo, że kolejnym przodkiem gamby, którą znamy dziś – była vihuela.
Nieco większa od rebeka – vihuela miała owalny, podłużny kształt, z charakterystycznymi wcięciami. Owe wcięcia oraz otwory rezonansowe ewoluowały na przestrzeni wieków, ale w takim lub innym kształcie, obydwie cechy stały się sztandarowym znakiem rozpoznawczym dla prawie wszystkich instrumentów smyczkowych.
Pojawiło się też rozróżnienie instrumentów na vihuela da mano (szarpana bezpośrednio palcami), vihuelada pendula (zarywana plektronem) oraz vihuela de arco (smyczkowa). Nasuwa to naturalną myśl, że wówczas właśnie powstała potrzeba, aby na instrumencie szarpanym, zagrać również smyczkiem.
vihuela
Przodkiem gamby była vihuela
Typ vihueli szarpanej powstał w Hiszpanii i stąd rozprzestrzenił się na resztę Europy, zwłaszcza zachodniej
Ale hiszpański poeta i duchowny katolicki – Juan Ruiz (jeszcze przed opublikowaniem swego dzieła życia, czyli Księgi dobrej miłości, w którym ujął prądy średniowiecznej hiszpańskiej kultury) – już w 1330 roku wymieniał w swoich traktatach także vihuele de arco (jak również citole i liry korbowe). Z pewnością odnotowano jej obecność w Hiszpanii już w XIII jako instrumentu trzymanego poziomo, ze strunami zarywanymi palcami lub plektronem. Miała od kilku do kilkunastu strun i to nasuwa naturalne skojarzenia z dzisiejszymi lutniami.
Etymologia nazw viola, viella, vihuela nie jest jasna. W książce The Early History of the Viol IanWoodfield twierdzi, że słowo viol pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza skórę. Według Annette Otterstedt istnieje wiele powodów, dla których można byłoby przyjąć tezę, że viole przywędrowały do Hiszpanii także z północy – z Francji i Flandrii.
W końcu wieku XV flamandzki kompozytor i teoretyk muzyki Johannes Tinctoris wymienia viole lub vihuele i stosuje już kategoryczny podział na instrumenty szarpane i smyczkowe. Viola da gamba nie doczekała się tłumaczenia swojej nazwy i również w polskim języku jest wymieniana albo w dumnej – trzyczłonowej całości (pochodzenia włoskiego) albo w krótszej wersji, w języku mówionym – skupiającej się na uchwycie nogami – tj. „gamba”.
Oba instrumenty – w swojej postaci szarpanej i smyczkowej zaczęły występować obok siebie równolegle.
[u góry: Psałterz z Gorleston ca. 1310-1326 (strona f107v), poniżej, po lewej: ilustracja z manuskryptu Cantigas de Santa María (XIII w.), po prawej: Anioł grający na vihueli a mano, fragment ołtarza, autorstwa Girolamo da iLibri (ok. 1520)]