Budowa instrumentu

Konstrukcja instrumentu

Viola da gamba jest drewnianym chordofonem smyczkowym, czyli instrumentem, z którego dźwięk wydobywa się pobudzając struny do drgania za pomocą smyczka. Ma kształt podłużny, owalny, z dwoma wybrzuszeniami (dolne większe), konturem podobny nieco do gruszki i w basowej postaci jest instrumentem na tyle sporych rozmiarów, że podczas gry wymaga zaangażowania całego ciała – zarówno rąk, jak i nóg. Najpopularniejsze jej odmiany zamykają się w następujących łącznych wysokościach:

^

viola basowa ok. 111 do 126 cm

strój: d¹-a-e-c-G-D-(A)

^

viola tenorowa ok. 70 do 88 cm

strój: g¹-d¹-a-f-C-G

^

viola sopranowa ok. 52 do 65 cm

strój: d²-a¹-e¹-c-g-d

Charakterystyczną cechą violi da gamba jest płaska płyta spodnia. Aby instrument „domykał się” w górnej części, jest ona załamana pod małym kątem. Technika ta przetrwała w lutnictwie do dzisiejszych czasów, zwłaszcza przy budowie kontrabasów. Płytę spodnią i symetryczną do wierzchniej (ale żłobioną) łączą dość wysokie boczki, klejone na styk (a nie z małym „kołnierzykiem” – tak jak w wiolonczeli). W górnej części boczki zwężają się na tyle, na ile wymaga tego konstrukcja konkretnego instrumentu i jego proporcje.

Najlepsze gamby są klejone ze stosunkowo cienko opracowanego drewna i aby wytrzymało ono napięcie wiązane z naciągiem strun i zmiennością wilgotności – wewnątrz pudła rezonansowego znajdują się poprzeczki wzmacniające konstrukcyjnie całość. Górną i dolną płytę łączy dusza, której gęstość drewna i grubość zasadniczo wpływają na walory brzmieniowe instrumentu. Na tę jakość ma wpływ także podstawek – odpowiednio szeroki dla podtrzymania napięcia 6 lub 7 strun i odpowiednio cienki do dobrego przewodnictwa drgań.

Jego kształt to kolejna cecha skłaniająca do gry harmonicznej. Jest on swoją szerokością dostosowany do liczby strun, a owalny górny kontur jest zoptymalizowany do grania zarówno melodycznego jak i akordowego. Ów precyzyjnie dopasowany kształt stanowi o głównej cesze violi jako instrumentu harmonicznego: jest on na tyle duży, żeby było można swobodnie operować jednym głosem granym na jednej strunie, ale jednocześnie na tyle mały, żeby struny były w wystarczająco bliskiej płaszczyźnie względem siebie i pozwoliły na grę akordową.

Ów łuk daje możliwość grania na trzech, a czasem – przy odpowiednim napięciu smyczka i strun – nawet na czterech strunach jednocześnie.

Wspomniane już otwory rezonansowe przybierały różne kształty. Ich istnienie na pudle umożliwia głośniejszą emisję głosu i rozprowadza także napięcie górnej płyty. Najczęściej bywają w kształcie litery „C”, ale oczywiście w czasach Baroku, kiedy uwielbiano zdobienia – preferowano także inne wąskie ornamenty i wycinano je np. w kształcie piorunów.

Viola posiada szeroką szyjkę przykrytą symetrycznym gryfem, bowiem tutaj musi się zmieścić 6-7 strun. Są one pochodzenia zwierzęcego – wyrabia się je z kiszek baranich i w wypadku grubszych – owijane są dodatkowo metalem Mimo optycznej dominacji, szyjki są przeważnie stosunkowo niewysokie i lekkie, aby nie obciążać swoim ciężarem całej masy instrumentu, a przez to i jego rezonansu.

Oprócz jelitowych strun rozciągniętych nad gryfem, bezpośrednio na szyjce znajdują się progi wiązane w poprzek, w stosownie do menzury odmierzonych odległościach. Nie są one umocowane w sposób trwały tak jak np. prożek na gryfie. Są ruchome, gdyż wykonane są również ze strun jelitowych i wiązane podwójnie, w sposób, który umożliwia (w miarę potrzeb różnych strojów naturalnych) ich rozsuwanie. Ma to na celu osiągnięcie braku paralelności wysokości dźwięków na tych samych progach, na różnych strunach np. niskie „fis” na strunie najwyższej (d²), przy jednoczesnym wysokim „cis” na strunie sąsiedniej (a¹).

Strojenie instrumentu

Viola da gamba jest instrumentem strojonym tercjowo-kwartowo, który w XVII i XVIII wieku, kiedy to rozwinęła się technika basso continuo, występował najczęściej w odmianach 6- i 7-strunowych. Taki strój, w przeciwieństwie do kwintowego – pozwala na wygodne układanie palców lewej ręki w niedalekich odległościach, które tworzą jakże potrzebne do harmonii – interwały tercji i kwart. W wiekach minionych popularne były różne stroje. Silvestro di Ganassi w swojej RegolaRubertina wymienia różne stroje (tzw. ordi) w zależności od tonacji, w jakich były utwory. Najpopularniejsze były stroje od D do d¹ i od G do g¹, ale były także viole, które stroiły o sekundę wyżej lub niżej (in C lub in F). W swoim traktacie Ganassi opisuje także podstawowe kwestie techniczne. To niezwykle wartościowe kompendium wiedzy technicznej, dające dziś pojęcie o rozwoju podstawowych fizycznych aspektów grania na violi da gamba, takich jak trzymanie instrumentu i smyczka, dobór strun czy rozpoznawanie ich jakości.