Budowa

Konstrukcja instrumentu

Viola da gamba jest drewnianym chordofonem smyczkowym, czyli instrumentem, z którego dźwięk wydobywa się pobudzając struny do drgania za pomocą smyczka. Ma kształt podłużny, owalny, z dwoma wybrzuszeniami (dolne większe), konturem podobny nieco do gruszki i w basowej postaci jest instrumentem na tyle sporych rozmiarów, że podczas gry wymaga zaangażowania całego ciała – zarówno rąk, jak i nóg. Najpopularniejsze jej odmiany zamykają się w następujących łącznych wysokościach:

Charakterystyczną cechą violi da gamba jest płaska płyta spodnia. Aby instrument „domykał się” w górnej części, jest ona załamana pod małym kątem. Technika ta przetrwała w lutnictwie do dzisiejszych czasów, zwłaszcza przy budowie kontrabasów. Płytę spodnią i symetryczną do wierzchniej (ale żłobioną) łączą dość wysokie boczki, klejone na styk (a nie z małym „kołnierzykiem” – tak jak w wiolonczeli). W górnej części boczki zwężają się na tyle, na ile wymaga tego konstrukcja konkretnego instrumentu i jego proporcje.

Najlepsze gamby są klejone ze stosunkowo cienko opracowanego drewna i aby wytrzymało ono napięcie wiązane z naciągiem strun i zmiennością wilgotności – wewnątrz pudła rezonansowego znajdują się poprzeczki wzmacniające konstrukcyjnie całość. Górną i dolną płytę łączy dusza, której gęstość drewna i grubość zasadniczo wpływają na walory brzmieniowe instrumentu. Na tę jakość ma wpływ także podstawek – odpowiednio szeroki dla podtrzymania napięcia 6 lub 7 strun i odpowiednio cienki do dobrego przewodnictwa drgań.

Jego kształt to kolejna cecha skłaniająca do gry harmonicznej. Jest on swoją szerokością dostosowany do liczby strun, a owalny górny kontur jest zoptymalizowany do grania zarówno melodycznego jak i akordowego. Ów precyzyjnie dopasowany kształt stanowi o głównej cesze violi jako instrumentu harmonicznego: jest on na tyle duży, żeby było można swobodnie operować jednym głosem granym na jednej strunie, ale jednocześnie na tyle mały, żeby struny były w wystarczająco bliskiej płaszczyźnie względem siebie i pozwoliły na grę akordową.

Strojenie instrumentu

Viola da gamba jest instrumentem strojonym tercjowo-kwartowo, który w XVII i XVIII wieku, kiedy to rozwinęła się technika basso continuo, występował najczęściej w odmianach 6- i 7-strunowych. Taki strój, w przeciwieństwie do kwintowego – pozwala na wygodne układanie palców lewej ręki w niedalekich odległościach, które tworzą jakże potrzebne do harmonii – interwały tercji i kwart. W wiekach minionych popularne były różne stroje. Silvestro di Ganassi w swojej Regola Rubertina wymienia różne stroje (tzw. ordi) w zależności od tonacji, w jakich były utwory. Najpopularniejsze były stroje od D do d¹ i od G do g¹, ale były także viole, które stroiły o sekundę wyżej lub niżej (in C lub in F). W swoim traktacie Ganassi opisuje także podstawowe kwestie techniczne. To niezwykle wartościowe kompendium wiedzy technicznej, dające dziś pojęcie o rozwoju podstawowych fizycznych aspektów grania na violi da gamba, takich jak trzymanie instrumentu i smyczka, dobór strun czy rozpoznawanie ich jakości.

Viola da gamba jest instrumentem, który wizualnie – zwłaszcza z dalszej perspektywy kształtem przypomina dzisiejszy kontrabas, a rozmiarem – wiolonczelę.

Z tego też powodu często się mówi (na tyle na ile można uznać, że o gambie w ogóle się mówi…), że jest to prababka współczesnej wiolonczeli. Nie zwracając uwagi na obecność progów i liczbę strun – to zrozumiałe. Na instrumencie gra się również siedząc, w podobnej pozycji. Jej nieco szersze w dolnej lirze pudło rezonansowe umieszcza się analogicznej jak wiolonczelowe – między łydkami. Ręce są ugięte i uniesione stosownie do swych zadań – lewa ręka operuje na szerokim gryfie na wysokości szyi i klatki piersiowej grającego, a prawa jest wyciągnięta na potrzeby smyczka grającego mniej więcej w 1/3 wysokości instrumentu (od dołu). Lewa dłoń jest podtrzymywana przez kciuk, który podpiera gryf od spodu szyjki. Możliwie zaokrąglone palce winny spoczywać blisko gryfu. Ze względu na szerokość szyjki i konieczność sięgania do najniższych strun, przegub lewej ręki bywa lekko „załamany”, aby łokieć mógł swobodnie zwisać.

Instrument należy umieścić lekko skośnie zarówno w płaszczyźnie wertykalnej, jak i względem osi symetrii – dla właściwego dostępu do wszystkich strun. Przy niektórych dużych instrumentach zachodzi czasem konieczność lekkiego odchylenia violi do przodu w chwili, gdy wykorzystywane są najniższe struny. Zawdzięczamy taką możliwość współpracy górnej i dolnej części ciała – przede wszystkim lewej ręki odwodzącej wówczas gryf oraz luźnemu chwytowi łydek, które zamiast ściskać mocno pudło, w dużej części bazują na naturalnym bezwładzie i ciężarze instrumentu. Dzięki takiej elastyczności głowa może być trzymana prosto i całe ciało winno pozostawać w naturalnym prostym siadzie, unikając skrzywień, które w sytuacji długotrwałego trwania mogłyby doprowadzić do bolesnych napięć i nadwyrężeń fizycznych. Z tego powodu ważnym wydaje się zwłaszcza układ i praca mięśni odcinka lędźwiowego i bioder: podanie „do przodu” tego fragmentu kręgosłupa, nadążając za indywidualnym u każdego grającego, naturalnego wygięcia jego esowatej części. Z powyższych powodów ważne znaczenie ma wysokość krzesła i kąt, pod jakim ugięte są nogi grającego.

Powyższa pozycja ewoluowała od początkowego – wzorem lutni – poziomego chwytu instrumentu. Ale już wspomniany Ganassi w roku 1542, kiedy pisał Regola Rubertina potępiał go i uważał uchwyt lutniowy za wsteczny. Nie mniej taka tradycja to kolejny dowód na wspólnotę tych dwóch instrumentów.

Prawa ręka operuje smyczkiem oraz gra pizzicato. Smyczek jest ciągnięty po strunach w uchwycie, o którym zwykło się określać mianem „chwyt francuski”, gdyż stamtąd przyszła właśnie ta metoda. W przeciwieństwie do instrumentów z rodziny skrzypcowej polega on na odwróceniu dłoni wierzchem do dołu, lekkim jej otwarciu i przyjęciu prętu drzewca, który „zamykają” przede wszystkim znów: palec wskazujący i kciuk.